Η Διαθήκη του Αριστοτέλη

                 

Σήμερα έχουμε μπροστά μας την ΔΙΑΘΗΚΗ ΤΟΥ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ, την οποία και θα εξετάσουμε λέξη-λέξη σε μία νέα προσπάθεια απόδοσης του αρχαίου κειμένου.  

  

Ένας από τους σπουδαιότερους συγγραφείς της αρχαιότητας θεωρείται χωρίς αμφιβολία ο ΔΙΟΓΕΝΗΣ ΛΑΕΡΤΙΟΣ.

 

Το κυριότερο έργο του, που σώθηκε ολόκληρο, ονομάζεται «Βίοι και γνώμαι των εν φιλοσοφία ευδοκιμησάντων» έχει γίνει όμως γνωστό με τον απλούστερο τίτλο «ΒΙΟΙ ΦΙΛΟΣΟΦΩΝ».

Αποτελείται από 10 βιβλία, στα οποία μεταξύ άλλων αναφέρεται και στην ζωή και τις βασικές διδασκαλίες του ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ, στον οποίο έχουμε επανειλημμένως αναφερθεί.

Ο Διογένης Λαέρτιος φαίνεται θαυμαστής του μεγάλου μας φιλοσόφου, αυτό όμως που προκαλεί την έκπληξή μας, είναι η αποκάλυψη ότι διατηρεί στο πολύτιμο αρχείο του, την ΙΔΙΟΧΕΙΡΗ ΔΙΑΘΗΚΗ του Αριστοτέλη, την οποία και την μεταφέρει αυτούσια στο βιβλίο του, έτσι ώστε διαβάζοντάς την ο αναγνώστης, να αποκτήσει ο ίδιος μια προσωπική γνώμη του τρόπου με τον οποίο σκέφτεται και ενεργεί στη ζωή του.

Αν το καλοσκεφτούμε, η δυνατότητα της ανάγνωσης μιας διαθήκης και μάλιστα ιδιόχειρης ενός ανθρώπου, μας προσφέρει την καλύτερη δυνατότητα να διαπιστώσουμε τί είδους άνθρωπος ήταν ο αποθανών, αφού στην διαθήκη αποκαλύπτονται υποχρεωτικά τόσο ο χαρακτήρας του, όσο και ο τρόπος που σκέφτεται και ενεργεί απέναντι στους άλλους.

Σήμερα λοιπόν ΕΧΟΥΜΕ ΤΗΝ ΜΕΓΑΛΗ ΤΙΜΗ να έχουμε μπροστά μας την ΔΙΑΘΗΚΗ ΤΟΥ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ, την οποία και θα εξετάσουμε λέξη-λέξη σε μία νέα προσπάθεια απόδοσης του αρχαίου κειμένου.

Το αρχαίο κείμενο έχει διατηρηθεί, αφενός μεν διότι αποτελεί μία θαυμάσια εμπειρία η επαφή μας με την αρχαία γλώσσας, αφετέρου δε, για να μπείτε στον πειρασμό να συγκρίνετε και μόνοι σας την απόδοση στα νέα ελληνικά που αποτελεί μία δική μου προσπάθεια.

Το κείμενο λοιπόν, αρχαίο και νέο, έχει ως εξής:

ἡμεῖς δὲ καὶ διαθήκαις αὐτοῦ περιετύχομεν οὕτω πως ἐχούσαις·

Εγώ μάλιστα, (ο Διογένης Λαέρτιος) έχω την τύχη (να διατηρώ στο αρχείο μου), την αυθεντική διαθήκη του Αριστοτέλη, η οποία είναι η εξής:

"Ἔσται μὲν εὖ· ἐὰν δέ τι συμβαίνῃ, τάδε διέθετο Ἀριστοτέλης·

«Έτσι πρέπει να γίνει: Δηλαδή αν μου συμβεί κάτι, εγώ ο Αριστοτέλης ορίζω τα ακόλουθα:

ἐπίτροπον μὲν εἶναι πάντων καὶ διὰ παντὸς Ἀντίπατρον·

Επίτροπος για όλα τα προσωπικά μου συμφέροντα και για όσο χρόνο χρειαστεί, θα είναι ο Αντίπατρος.

ἕως δ'ἂν Νικάνωρ καταλάβῃ, ἐπιμελεῖσθαι Ἀριστομένην, Τίμαρχον,

Όσον αφορά στην σχολή μου, μέχρι να είναι σε θέση να την αναλάβει ο Νικάνωρας, την επιμέλεια θα έχουν ο Αριστομένης, ο Τίμαρχος,

Ἵππαρχον, Διοτέλην, Θεόφραστον ἐὰν βούληται καὶ ἐνδέχηται αὐτῷ,

ο Ίπαρχος, ο Διοτέλης, ο Θεόφραστος, εάν βέβαια κάθε ένας από αυτούς δέχεται να παίξει αυτόν τον ρόλο.

τῶν τε παιδίων καὶ Ἑρπυλλίδος καὶ τῶν καταλελειμμένων.

Σε ό,τι αφορά στα παιδιά μου και στην γυναίκα μου την Ερπυλλίδα και σε όλα τα υπόλοιπα υπάρχοντά μου, παραμένει επίτροπος ο Αντίπατρος.

καὶ ὅταν ὥρα ᾖ τῇ παιδί, ἐκδόσθαι αὐτὴν Νικάνορι·

Και όταν η κόρη μου φτάσει σε ηλικία γάμου, να την παντρευτεί ο Νικάνορας.

ἐὰν δὲ τῇ παιδὶ συμβῇ τι -ὃ μὴ γένοιτο οὐδὲ ἔσται-

Εάν όμως συμβεί κάτι στην κόρη μου, που βεβαίως εύχομαι να μην της συμβεί τίποτα,

πρὸ τοῦ γήμασθαι ἢ ἐπειδὰν γήμηται,

είτε πριν παντρευτεί είτε μετά τον γάμο της,

μήπω παιδίων ὄντων,

και δεν έχει αποκτήσει ακόμα παιδιά,

Νικάνωρ κύριος ἔστω καὶ περὶ τοῦ παιδίου καὶ περὶ τῶν ἄλλων διοικεῖν ἀξίως καὶ αὐτοῦ καὶ ἡμῶν.

και πάλι ο Νικάνωρας θα είναι ο υπεύθυνος και σε ό,τι αφορά στην κόρη μου, και σε ό,τι αφορά στις υπόλοιπες υποθέσεις μου, τις οποίες θα πρέπει να φροντίσει επάξια για το κοινό καλό όλων μας.

ἐπιμελείσθω δὲ Νικάνωρ καὶ τῆς παιδὸς καὶ τοῦ παιδὸς Νικομάχου,

Επίσης ο Νικάνωρας πρέπει να φροντίζει και την κόρη μου και τον γιό μου τον Νικόμαχο,

ὅπως ἂν ἀξιοῖ τὰ περὶ αὐτῶν, ὡς καὶ πατὴρ ὢν καὶ ἀδελφός.

για να αποδείξει την αξία του, τόσο σαν πατέρας όσο και σαν αδελφός.

ἐὰν δέ τι πρότερον συμβῇ Νικάνορι-ὃ μὴ γένοιτο-ἢ πρὸ τοῦ λαβεῖν τὴν παῖδα ἢ ἐπειδὰν λάβῃ,

Αν όμως συμβεί κάτι κακό στο Νικάνωρα, κάτι που και πάλι απεύχομαι, είτε πριν από τον γάμο της κόρης μου, είτε μετά από αυτόν,

μήπω παιδίων ὄντων, ἐὰν μέν τι ἐκεῖνος τάξῃ, ταῦτα κύρια ἔστω·

εφόσον δεν έχουν αποκτήσει ακόμα παιδιά, τότε ό,τι αποφασίσει ο Νικάνωρας, αυτό ας εφαρμοστεί.

ἐὰν δὲ βούληται Θεόφραστος εἶναι μετὰ τῆς παιδός, καθάπερ πρὸς Νικάνορα·

Αν όμως θελήσει ο Θεόφραστος να παντρευτεί την κόρη μου, θα ισχύει και γι αυτόν ότι και για Νικάνωρα.

Διαπιστώνουμε ότι πρώτη επιλογή του Αριστοτέλη για τον μελλοντικό σύζυγο της κόρης του, είναι ο Νικάνωρας. Σε περίπτωση όμως που για οποιονδήποτε λόγο αυτός ο γάμος δεν μπορούσε να πραγματοποιηθεί, έχει ορίσει και δεύτερη επιλογή, που είναι ο Θεόφραστος.

εἰ δὲ μή, τοὺς ἐπιτρόπους βουλευομένους μετ' Ἀντιπάτρου

Σε αντίθετη περίπτωση, (δηλαδή αν δεν θέλει ούτε ο Θεόφραστος να παντρευτεί την κόρη μου) αν επιθυμούν και οι ίδιοι οι επίτροποι του Λυκείου συμπεριλαμβανομένου του Αντίπατρου,

καὶ περὶ τῆς παιδὸς καὶ περὶ τοῦ παιδίου διοικεῖν ὅπως ἂν αὐτοῖς δοκῇ ἄριστα εἶναι.

σε ότι αφορά και στην κόρη και στον γιο μου, θα μπορούν να διοικούν όπως αυτοί πιστεύουν ότι είναι το καλύτερο για τα παιδιά.

ἐπιμελεῖσθαι δὲ τοὺς ἐπιτρόπους καὶ Νικάνορα μνησθέντας ἐμοῦ καὶ Ἑρπυλλίδος,

Στην περίπτωση αυτή, οι επίτροποι θα έχουν την επιμέλεια για όλα τα θέματα που θα αφορούν μέχρι τότε στον Νικάνωρα, φροντίζοντας τόσο τα συμφέροντα των δικών μου ανθρώπων όσο και της Ερπυλλίδας,

ὅτι σπουδαία περὶ ἐμὲ ἐγένετο,

διότι αυτό θα σήμαινε πολλά για μένα.

τῶν τε ἄλλων καὶ ἐὰν βούληται ἄνδρα λαμβάνειν, Ακόμα και αν η Ερπυλλίδα θελήσει να παντρευτεί κάποιον άλλον άντρα,

ὅπως μὴ ἀναξίως ἡμῶν δοθῇ.

ο άντρας αυτός να είναι αντάξιος της οικογένειάς μου.

Υπενθυμίζουμε ότι η Ερπυλλίδα είναι η γυναίκα του Αριστοτέλη.

δοῦναι δ' αὐτῇ πρὸς τοῖς πρότερον δεδομένοις καὶ ἀργυρίου τάλαντον ἐκ τῶν καταλελειμμένων καὶ θεραπαίνας τρεῖς,

Και να δώσετε σε αυτήν επιπλέον, εκτός των όσων έχουμε ξεκαθαρίσει και αργυρά νομίσματα αξίας ενός ταλάντου, από τα αποταμιευμένα, και τρεις υπηρέτριες.

ἐὰν βούληται, καὶ τὴν παιδίσκην ἣν ἔχει καὶ παῖδα τὸν Πυρραῖον·

Αν θέλει η Ερπυλλίδα, μπορεί να κρατήσει και την μικρή δούλη που έχει τώρα και τον μικρό δούλο μου τον Πυρραίο.

καὶ ἐὰν μὲν ἐν Χαλκίδι βούληται οἰκεῖν,

Και εάν επιθυμεί, μπορεί να κατοικήσει στην Χαλκίδα

τὸν ξενῶνα τὸν πρὸς τῷ κήπῳ·

και να χρησιμοποιήσει τον ξενώνα του σπιτιού που έχει θέα στον κήπο.

ἐὰν δὲ ἐν Σταγείροις, τὴν πατρῴαν οἰκίαν.

Εάν δε επιθυμεί να κατοικήσει στα Στάγειρα, μπορεί να χρησιμοποιήσει το πατρικό μου σπίτι.

Στο σημείο αυτό βλέπουμε πόσο μεγάλη είναι η αγάπη του Αριστοτέλη για την γυναίκα του, που ορίζει στην διαθήκη του, ότι ακόμα και αν μετά τον θάνατό του, αποφασίσει να ξαναπαντρευτεί, αν το επιθυμεί μπορεί να χρησιμοποιήσει για κατοικία της με τον νέο της σύζυγο, το πατρικό σπίτι του Αριστοτέλη στα Στάγειρα!

ὁποτέραν δ' ἂν τούτων βούληται,

Όποια από όλες τις επιλογές προτιμήσει,

κατασκευάσαι τοὺς ἐπιτρόπους σκεύεσιν οἷς ἂν δοκῇ κἀκείνοις καλῶς ἔχειν καὶ Ἑρπυλλίδι ἱκανῶς.

θα πρέπει οι επίτροποι να της εξασφαλίσουν όλη την οικοσκευή, όπως πιστεύουν αυτοί ότι είναι το καλύτερο και εφόσον ικανοποιούν και την ίδια την Ερπυλλίδα.

astrology

ἐπιμελείσθω δὲ Νικάνωρ καὶ Μύρμηκος τοῦ παιδίου,

Σε ότι αφορά στον ανήλικο δούλο Μύρμηκο, θα βρίσκεται και αυτός υπό την επιμέλεια του Νικάνωρα,

ὅπως ἀξίως ἡμῶν τοῖς ἰδίοις ἐπικομισθῇ σὺν τοῖς ὑπάρχουσιν ἃ εἰλήφαμεν αὐτοῦ.

κατά τον ίδιο τρόπο, όπως έχει επωμιστεί επάξια και την φροντίδα των υπολοίπων δικών μου υποθέσεων τις οποίες θα αναλάβει.

εἶναι δὲ καὶ Ἀμβρακίδα ἐλευθέραν καὶ δοῦναι αὐτῇ, ὅταν ἡ παῖς ἐκδοθῇ, πεντακοσίας δραχμὰς καὶ τὴν παιδίσκην ἣν ἔχει.

Υπάρχει επίσης και η δούλη Αμβρακίδα η οποία πρέπει να απελευθερωθεί όταν παντρευτεί, και επιπλέον να της δοθούν 500 δραχμές (προίκα) και να κρατήσει την κόρη την οποία έχει γεννήσει.

δοῦναι δὲ καὶ Θαλῇ πρὸς τῇ παιδίσκῃ ἣν ἔχει, τῇ ὠνηθείσῃ, χιλίας δραχμὰς καὶ παιδίσκην·

Επίσης να δώσετε από κοινού, στον Θαλή και στην μικρή κόρη του, που τους έχουμε αγοράσει στο παρελθόν 1000 δραχμές και μια υπηρέτρια.

καὶ Σίμωνι χωρὶς τοῦ πρότερον ἀργυρίου αὐτῷ <δοθέντος> εἰς παῖδ' ἄλλον,

Και στον Σίμωνα, να δώσετε επιπλέον χρήματα, εκτός από αυτά που έχει πάρει στο παρελθόν, με σκοπό να αγοράσει έναν υπηρέτη.

ἢ παῖδα πρίασθαι ἢ ἀργύριον ἐπιδοῦναι.

Ή να του αγοράσετε εσείς έναν υπηρέτη ή να του δώσετε το αντίτιμο σε χρήματα.

Τύχωνα δ' ἐλεύθερον εἶναι, ὅταν ἡ παῖς ἐκδοθῇ,

Ο Τύχωνας να απελευθερωθεί όταν παντρευτεί κόρη μου, 

καὶ Φίλωνα καὶ Ὀλύμπιον καὶ τὸ παιδίον αὐτοῦ.

καθώς επίσης να απελευθερωθούν και ο Φίλωνας και ο Ολύμπιος και το παιδί του.

Διαπιστώνουμε ότι εν όψει ενός γάμου, επειδή αλλάζει το οικογενειακό καθεστώς, απελευθερώνονται οι δούλοι, οι οποίοι προφανώς δεν χρειάζονται πλέον, αφού η κόρη θα μετακομίσει στο σπίτι του άνδρα της.

Γενικότερα όμως, διαπιστώνουμε μία εξαιρετικά ευνοϊκή αντιμετώπιση ως προς την ζωή των δούλων, που σήμερα σε καμμία περίπτωση δεν θα μπορούσαμε να φανταστούμε…

μὴ πωλεῖν δὲ τῶν παίδων μηδένα τῶν ἐμὲ θεραπευόντων, ἀλλὰ χρῆσθαι αὐτοῖς·

Οι υπόλοιποι δούλοι του σπιτιού, όπως και οι προσωπικοί μου δούλοι να μην πουληθούν, αλλά να συνεχίσουν να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους (στα υπόλοιπα μέρη της οικογένειάς μου.)

ὅταν δ' ἐν ἡλικίᾳ γένωνται, ἐλευθέρους ἀφεῖναι κατ' ἀξίαν.

Όταν όμως ενηλικιωθούν, να αφεθούν ελεύθεροι, εφόσον το αξίζουν.

Προφανώς με τον όρο «εφόσον το αξίζουν» καταλαβαίνουμε ότι οι δούλοι, εκτός από το να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους μέσα στο σπίτι, θα πρέπει να υφίστανται και ένα είδος εκπαίδευσης, με απώτερο σκοπό να οδηγηθούν κάποτε στην απελευθέρωσή τους, την οποία όπως βλέπουμε ο Αριστοτέλης την επιθυμεί σε τέτοιο βαθμό ώστε να αφιερώνει σε αυτούς ένα πολύ μεγάλο μέρος της διαθήκης του.

ἐπιμελεῖσθαι δὲ καὶ τῶν ἐκδεδομένων εἰκόνων παρὰ Γρυλλίωνα,

Να φροντίσετε επίσης και τους πίνακες του σπιτιού που ζωγράφισε ο Γρυλλίωνας,

ὅπως ἐπιτελεσθεῖσαι ἀνατεθῶσιν,

να προσφερθούν ως δώρα.

ἥ τε Νικάνορος καὶ ἡ Προξένου, ἣν διενοούμην ἐκδοῦναι,

Το πορτρέτο του Νικάνωρα να δοθεί στον Νικάνορα, το πορτρέτο του Πρόξενου να δοθεί στον Πρόξενο, όπως είχα αποφασίσει να τους τα προσφέρω,

καὶ ἡ τῆς μητρὸς τῆς Νικάνορος·

και επίσης ο πίνακας που παριστάνει το πορτρέτο της μητέρας του Νικάνορα, να δοθεί και αυτός στον Νικάνωρα,

Παρατηρούμε ότι αφού ο Αριστοτέλης έχει στο σπίτι του, τόσο το πορτρέτο της μητέρας του Νικάνορα όσο και του ίδιου του Νικάνορα, θα πρέπει να υπήρχε σίγουρα μεταξύ τους, κάποια παλιά οικογενειακή σχέση.

Το γεγονός αυτό εξηγεί και τον λόγο που ο Αριστοτέλης τον έχει επιλέξει τον Νικάνωρα τόσο για γαμπρό του, όσο και για τον διάδοχό του στο Λύκειο.

καὶ τὴν Ἀριμνήστου τὴν πεποιημένην ἀναθεῖναι,

Επίσης, το πορτραίτο του Αριμνήστου να το τοποθετήσετε

ὅπως μνημεῖον αὐτοῦ ᾖ,

στον τάφο του, για να αποτελέσει το ενθύμιό του,

ἐπειδὴ ἄπαις ἐτελεύτησε·

επειδή πέθανε χωρίς να αφήσει τέκνα.

καὶ <τὴν> τῆς μητρὸς τῆς ἡμετέρας τῇ Δήμητρι ἀναθεῖναι εἰς Νεμέαν ἢ ὅπου ἂν δοκῇ.

Και την προσωπογραφία της δικής μου μητέρας, να την προσφέρετε στον ναό της Δήμητρας στην Νεμέα ή όπου κρίνεται καλύτερα.

ὅπου δ' ἂν ποιῶνται τὴν ταφήν,

Όπου και αν αποφασίσετε να θάψετε το σώμα μου, 

ἐνταῦθα καὶ τὰ Πυθιάδος ὀστᾶ ἀνελόντας θεῖναι,

εκεί να τοποθετήσετε και τα οστά της μητέρας μου της Πυθιάδας

ὥσπερ αὐτὴ προσέταξεν·

όπως ήταν η επιθυμία της.

ἀναθεῖναι δὲ καὶ Νικάνορα σωθέντα, ἣν εὐχὴν ὑπὲρ αὐτοῦ ηὐξάμην.

Επίσης επιθυμώ ο Νικάνορας, ο οποίος σώθηκε κάποτε μετά από ένα δικό μου τάμα,

Παρατηρούμε την μεγάλη ευσέβεια του Αριστοτέλη που τον οδήγησε να προσφέρει τάμα (ευχήν ευξάμην) υπέρ της υγείας του Νικάνορα.

ζῷα λίθινα τετραπήχη Διὶ σωτῆρι καὶ Ἀθηνᾷ σωτείρᾳ ἐν Σταγείροις."

Να αναθέσει αυτό το τάμα που αφορά στην κατασκευή ζώων από σκαλιστό λίθο, μήκους τεσσάρων πήχεων, προς τιμή του Διός Σωτήρα και της Αθηνάς Σωτήρας, στον ναό τους στα Στάγειρα.

Στο σημείο αυτό μας αποκαλύπτει ότι στα Στάγειρα υπήρχε ένα «δίδυμος Ναός» αφιερωμένος από κοινού τόσο στον Δία όσο και στην Αθηνά, με την κοινή τους ιδιότητα της σωτηρίας.

Τα λίθινα ζώα που αναφέρει, είναι προφανώς τα σύμβολα των δύο θεών, δηλαδή του ζητάει από τον Νικάνωρα να κατασκευάσει έναν αετό για τον Δία και μία κουκουβάγια για την Αθηνά.

Τοῦτον ἴσχουσιν αὐτῷ αἱ διαθῆκαι τὸν τρόπον.

Με αυτόν τον λεπτομερή και ακριβή τρόπο, τίθεται σε ισχύ η διαθήκη μου.

Βεβαίως πρόκειται για μία διαθήκη. Όμως ο πληθυντικός αριθμός «Αι διαθήκαι» σημαίνει ότι το περιεχόμενο της διαθήκης αυτής αφορά πολλά και διαφορετικά πρόσωπα.

Δεν μπορούμε λοιπόν, παρά μέσω αυτής της διαθήκης, να θαυμάσουμε αυτόν τον μοναδικό και ανεπανάληπτο μεγάλο Άνδρα και ολοκληρωμένο Φιλόσοφο που πέρασε από την Αρχαία Ελλάδα.

Διαπιστώνουμε την τεράστια φιλευσπλαχνία του, όπως προκύπτει από το θέμα της διαχείρισης των δούλων του, τον τεράστιο σεβασμό προς του Θεούς και το Δίκαιο.

Κορυφαία στιγμή της διαθήκης αποτελεί ίσως το σημείο που αναφέρει ότι αν η γυναίκα του αποφασίσει να ξαναπαντρευτεί μπορεί να ζήσει με τον νέον της άντρα, αν το επιθυμεί, στο πατρικό του Αριστοτέλη σπίτι στα Στάγειρα!

Το σύνολο της διαθήκης του και ειδικότερα το γεγονός αυτό, σημαίνει ότι ο Άνθρωπος αυτός ΚΑΤΑΦΕΡΕ ΣΙΓΟΥΡΑ ΝΑ ΚΑΤΑΝΟΗΣΕΙ ΤΙ ΣΗΜΑΙΝΕΙ ΑΓΑΠΗ!

astrology