Οι κομπογιαννίτες του Βίκου!

«Στουμπίσου τα φύλλα του κορακόχορτου και πάρε τον ζουμόν και ήπιε τον και η καρδιά σου θα γιάνει», αναφέρεται σε συνταγολόγιο των περίφημων Βικογιατρών του 17ου αιώνα που διέπρεψαν με τα φαρμακευτικά φυτά του Βίκου επανέρχονται στη... μόδα ως φυσική εναλλακτική ιατρική......

Εναλλακτικοί ιατροί από παράδοση

«Καλός γιατρός πουλώ ζωή, ποιος θέλει, ποιος θα πάρει. Hρθε ο μέγας γιατρός. Hρθε ο εξοχώτατος, ο μέγας χειρουργός»... Μόλις αντηχούσε η φωνή τους στα χωριά της Ηπείρου, οι άνθρωποι έβγαιναν από τα σπίτια για να συμβουλευτούν τον περιοδεύοντα γιατρό και να δοκιμάσουν τα καινούρgια βότανα που κουβαλούσε στο μαντίλι του.

Εκείνος φορούσε επωμίδες, παπούτσια με θεατρικά κρόσσια, στενά παντελόνια με σιρίτια, είχε δεμένα τα μακριά του μαλλιά και κρατούσε πάντα ραβδί στο χέρι. Ενίοτε κρεμούσε από το καλάμι του φουσκωμένους σάκους κήλης, που είχε αφαιρέσει από ασθενείς και τους επεδείκνυε, εν μέσω πανηγυρικής υποδοχής των κατοίκων.

Βρισκόμαστε στην εποχή της Τουρκοκρατίας, λίγο μετά το 1670. Οι Βικογιατροί του Ζαγορίου ή Κομπογιαννίτες βρίσκονται στην ακμή τους. Οι λόγιοι και οι επιστήμονες έχουν φύγει στη Δύση μετά τη διάλυση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Στην Ελλάδα υπάρχουν ελάχιστοι γιατροί με πανεπιστημιακές σπουδές, διότι από τους εύπορους που σπούδαζαν σε ευρωπαϊκά πανεπιστήμια λίγοι επέστρεφαν στην πατρίδα, αλλά και όσοι επέστρεφαν προτιμούσαν τις παραδουνάβιες Ηγεμονίες και το Βουκουρέστι.

Οι άνθρωποι της ελληνικής υπαίθρου βρίσκονταν στο έλεος των εμπειρικών γιατρών, που άλλοι τους χλεύαζαν ως αγύρτες και απατεώνες και άλλοι τους επαινούσαν ως εξαίρετους πρακτικούς γιατρούς και αποτελεσματικούς χειρουργούς.

Η τέχνη τους, που μεταβιβαζόταν από γενιά σε γενιά, άνθισε μαζί με τα φαρμακευτικά φυτά στο φαράγγι του Βίκου, καθώς είναι αποδεδειγμένο πως η χαράδρα αποτελεί κιβωτό φαρμακευτικής χλωρίδας με εκατοντάδες βοτάνια να ενδημούν στις πλαγιές της. Γι΄ αυτό οι εμπειρικοί γιατροί του Ζαγορίου ονομάστηκαν «Βικογιατροί».

Οι Βικογιατροί είχαν εντοπίσει ότι οι ελαφίνες λίγο πριν έρθουν σε οίστρο έτρωγαν τα φύλλα αυτού του κόκκινου κρίνου. Από αυτό ορμώμενοι το χρησιμοποιούσαν σε ανάλογες περιπτώσεις. Το Lilium martagon είναι ένα από τα ομορφότερα αλλά και σπανιότερα αγριολούλουδα

Το Κομπογιαννίτες μπορεί να προήλθε από την κορδέλα με την οποία κομπόδεναν τα μαλλιά τους, τον κόμπο του μαντιλιού τους μέσα στον οποίο φύλαγαν τα βοτάνια ή και από το ρήμα «κομπώνω» δηλαδή ξεγελώ. Το -γιαννίτες φανερώνει την καταγωγή τους. Αλλα ονόματά τους ήταν «Καλογιατροί» και «Ματσουκάδες», καθώς κρατούσαν πάντα ένα μπαστούνι, τη «ματσούκα».

Οπως κι αν τους ονόμαζε κανείς, το σίγουρο είναι πως αποτέλεσαν για αιώνες σημείο αντιλεγόμενο, καθώς επαινέθηκαν και αμφισβητήθηκαν σφόδρα. Κάποιοι έγιναν διάσημοι και ταξίδεψαν εκτός ελληνικών συνόρων, όπως «ο εξοχώτατος πάντων των ιατρών του Ζαγορίου, ο εκ Καπέσοβου Χ. Πασχάλογλου ή Πασχάλλης, που διετέλεσε ιατρός τριών Σουλτάνων».

Εφτασαν να ειδικεύονται σε συγκεκριμένες παθήσεις, όπως οι «Πρεμετιώτες» (από την Πρεμετή) στις εσωτερικές αρρώστιες ή οι «Μαργαριτιώτες» (από το Μαργαρίτι), στα λαβώματα και στις αγιάτρευτες πληγές. Οι Μαργαριτιώτες γνώριζαν και τη θεραπευτική δύναμη της σημερινής πενικιλίνης, καθώς στα μαντζούνια έριχναν και μούχλα από ψωμί.

Ο κώδικας του Διοσκουρίδη

Πώς όμως απέκτησαν τις γνώσεις για τις φαρμακευτικές ιδιότητες των βοτάνων; Οι διάσπαρτες πληροφορίες σε ηπειρωτικές μελέτες για επισκέψεις Βικογιατρών – όπως ο Γεώργιος Τσεκούρας, οι αδελφοί Κοντοδήμου από το Μονοδένδρι, ο Πανταζής Εξάρχου από το Λιασκοβέτσι και ο Ι. Παρτάλης από το Σκαμνέλι– στο Αγιον Ορος οδήγησαν την έρευνα στον Αθω. Η αναζήτηση αποκάλυψε μια σημαντική πληροφορία που ίσως να συνδέει τους Βικογιατρούς με τους αρχαίους Ελληνες θεραπευτές.

Στο μοναστήρι της Μεγίστης Λαύρας βρίσκεται ο Λαυρεωτικός κώδικας 075 του 10ου αιώνα, ένα από τα σημαντικότερα χειρόγραφα αντίγραφα του «Περί ύλης Ιατρική» του Διοσκουρίδη (1ος αιώνας μ.Χ.). Στα 272 φύλλα του περιέχεται η βοτανική ύλη του μεγαλύτερου φαρμακολόγου της αρχαιότητας, Διοσκουρίδη, στην ελληνική γλώσσα με ζωγραφιές 440 φυτών.

Η χαράδρα του Βίκου, με το μοναδικό της οικοσύστημα αποτέλεσε τον πιο σημαντικό τόπο συλλογής βοτάνων για τους Κομπογιαννίτες

Ο κώδικας μεταφέρθηκε στο μοναστήρι περί το 992 μ.Χ. και περιγράφει γιατροσόφια αρχαίων ριζοτόμων όπως του Κραυτέα (2ος αιώνας π.Χ.). Οι θρυλικοί ριζοτόμοι ήταν βοτανοσυλλέκτες και μεσουράνησαν από την εποχή του Ιπποκράτη (460-370 π.Χ.) έως την Ελληνιστική εποχή. Κάποιοι λένε πως ορισμένες από τις εικόνες του Λαυρεωτικού Κώδικα προέρχονται από το «Ριζοτομικόν» του Κραυτέα, που υπήρξε γιατρός του Μιθριδάτη (1ος αι. π.Χ.).

Πολλά φυτά με θεραπευτικές ιδιότητες που χρησιμοποιούσαν κατά κόρον οι Κομπογιαννίτες (όπως τον μανδραγόρα) περιλαμβάνονται στο έργο του Διοσκουρίδη. Στη μονή Μεγίστης Λαύρας, αλλά και σε άλλα μοναστήρια, υπήρχαν θεραπευτήρια στα οποία χρησιμοποιούνταν εκχυλίσματα φυτών βασισμένα στον Λαυρεωτικό Κώδικα, όπως επίσης και σε άλλα χειρόγραφα με γιατροσόφια. Είναι πιθανό, λοιπόν, οι Βικογιατροί με τις επισκέψεις τους στο Αγιον Ορος να αντλούσαν συνταγές και να τις εφάρμοζαν στους ασθενείς τους.

Απατεώνες ή όχι;

Ηταν, άρα, απατεώνες όπως τους κατηγορούσαν ή η ιατρική τους είχε κάποια θεραπευτικά αποτελέσματα; Την απάντηση μας δίνουν σύγχρονες ιατρικές και βιοχημικές μελέτες, που αποδεικνύουν τις ιαματικές ιδιότητες και τις φαρμακευτικές ουσίες των φυτών που χρησιμοποιούσαν.

Το κορακόχορτο, για παράδειγμα, που φυτρώνει στο φαράγγι του Βίκου και το χρησιμοποιούσαν οι Κομπογιαννίτες για καρδιακές δυσλειτουργίες χρησιμοποιείται και σήμερα στη φαρμακευτική βιομηχανία με το όνομα «Δακτυλίτης» για αρρυθμίες και άλλες παθήσεις της καρδιάς.

Το «στουμπιχτήρι» που έπαιρνε τους χυμούς των βοτάνων

Το πλέον χρησιμοποιούμενο βοτάνι των Βικογιατρών, το σπαθόχορτο ή βαλσαμόχορτο, το χρησιμοποιούν σαν λάδι για την επούλωση των τραυμάτων και σήμερα. Το έσχατο γιατρικό σε ασθένειες που δεν υποχωρούσαν στα κοινά γιατροσόφια ήταν η σκόνη από τον φλοιό του αειθαλούς δένδρου ίταμος. Η σύγχρονη φαρμακευτική βιομηχανία παράγει από τα φύλλα του τα

αντικαρκινικά φάρμακα Taxol και Taxotere.

Συνεπώς, οι Κομπογιαννίτες είχαν γνώσεις για τις θεραπευτικές ιδιότητες των βοτάνων που χρησιμοποιούσαν. Η συσσωρευμένη εμπειρική παρατήρηση και οι πληροφορίες από αρχαίους βοτανικούς κώδικες, όπως του Διοσκουρίδη, τους καθιστούσε ικανούς να αντιμετωπίζουν πληθώρα ασθενειών.

Πιο αμφίβολα πρέπει να ήταν τα αποτελέσματα στις εγχειρήσεις. Σήμερα η έλλειψη αντισηψίας είναι αδιανόητη. Ισως όμως η χρήση αντιβιοτικών βοτάνων ή της μούχλας, να τους έδινε κάποια μικρά περιθώρια επιτυχίας.

Δεν πρέπει, άλλωστε, να ξεχνάμε πως τα θεραπευτικά φυτά και η βοτανοθεραπεία χρησιμοποιούνται παραδοσιακά σε όλους τους λαούς. Από το σύνολο των σύγχρονων φαρμάκων, περισσότερα από τα μισά έχουν φυσική προέλευση και το 25% προέρχεται από φυτά. Πολύ γνωστά τέτοια φάρμακα είναι η κινίνη, η μορφίνη, η κοδεΐνη, η κολχικίνη, η ατροπίνη και η ρεσερπίνη. Ο τζίρος του παγκοσμίου εμπορίου βοτάνων εκτιμάται στα 18 δισεκατομμύρια δολάρια.

Κείμενο - Φωτογραφίες: Γιώργος Αβαγιανός

πηγη