Διαχρονικά, οι φιλόσοφοι στην προσπάθειά τους να κατανοήσουν τον κόσμο, δεν αρκούνται απλά στις θεωρήσεις που προτείνουν, αλλά συχνά επιχειρούν να δώσουν απτά......
.... παραδείγματα των θεωριών τους.
Ορισμένες φορές, μάλιστα, συνηθίζουν να καταφεύγουν σε νοητικά πειράματα και θεωρητικές κατασκευές προκειμένου να μας δείξουν τα όρια της γνώσης μας και να υποστηρίξουν τις θεωρήσεις τους.
Άλλωστε δεν υπάρχει καλύτερος τρόπος από την κατασκευή και παρουσίαση μιας φανταστικής ιστορίας ή συνθήκης, προκειμένου να μιλήσεις για μια σύνθετη και πολύπλοκη φιλοσοφική ιδέα.
Ας δούμε ορισμένα τέτοια νοητικά πειράματα που η απάντησή τους κάθε άλλο παρά εύκολη είναι…
Ο γάιδαρος του Μπουριντάν
Ένας γάιδαρος βρίσκεται ακριβώς στη μέση, μεταξύ δύο εξίσου δελεαστικών σωρών από σανό. Δεν υπάρχει καμία απολύτως διαφορά μεταξύ των δύο σωρών. Τι θα κάνει ο γάιδαρος; Όσο περισσότερο πεινάει, τόσο επιθυμεί να φάει και τόσο σημαντικότερη καθίσταται η επιλογή του. Εάν κανένας σωρός δεν προσφέρει κάποιο πλεονέκτημα, πώς μπορεί ο γάιδαρος να επιλέξει κάποιον έναντι του άλλου; Σύμφωνα με το φιλοσοφικό αυτό πείραμα, ο γάιδαρος συνεχίζει να αναρωτιέται για την επιλογή του μέχρι που τελικά πεθαίνει από ασιτία.
Παρότι το παραπάνω νοητικό πείραμα καλείται «γάιδαρος του Μπουριντάν», δεν έχει βρεθεί στο έργο του φιλοσόφου του 14ου αιώνα, Ζαν Μπουριντάν. Ωστόσο, ανάλογες ιδέες μπορούν να ανιχνευτούν στον Αριστοτέλη. Στόχος του πειράματος είναι να ερευνήσει το ζήτημα της ελεύθερης επιλογής στην ανθρώπινη βούληση και το αυτεξούσιο της αδιαφορίας.
Το «Επιχείρημα του Κινέζικου Δωματίου»
Βρίσκεστε μέσα σε ένα σφραγισμένο δωμάτιο γεμάτο βιβλίο γραμμένα στα Κινέζικα (γλώσσα που δεν γνωρίζετε) και οδηγίες για το τι πρέπει να κάνετε με μια αντιστοιχία συμβόλων, γραμμένες στη μητρική σας γλώσσα.
Ένα κομμάτι χαρτί με λέξεις στα Κινέζικα μπαίνει από ένα άνοιγμα στο δωμάτιο. Κοιτάτε τα σύμβολα στο χαρτί, συμβουλεύεστε τις οδηγίες και ακολουθείτε τους κανόνες για να βρείτε τη σωστή αντιστοιχία. Σε ένα καινούργιο χαρτί, ζωγραφίζετε την αντιστοιχία και το βάζετε σε ένα δεύτερο ανάλογο άνοιγμα στον τοίχο.
Ένα άτομο έξω από το δωμάτιο, θα θεωρούσε λογικά πως είστε άριστος γνώστης των Κινεζικών, όταν στην πραγματικότητα αυτό που κάνετε είναι να ακολουθείτε μια σειρά από απλούς κανόνες.
Το «Επιχείρημα του Κινέζικου Δωματίου» διατυπώθηκε από τον φυσικό Τζον Ρ. Σιρλ το 1980, για να αποδείξει ότι οι υπολογιστές δεν πρόκειται ποτέ να αποκτήσουν συνείδηση, όσο «έξυπνοι» κι αν καταφέρουν να γίνουν.
Το δίλημμα του τραίνου
Ένα κλασικό νοητικό πείραμα που συχνά εμφανίζεται σε διάφορες εκδοχές, έχει ως εξής: Φανταστείτε ότι έχετε τον έλεγχο ενός σιδηροδρομικού διακόπτη που καθορίζει σε ποιες ράγες θα κινηθεί ένα τραίνο το οποίο κινείται εκτός ελέγχου. Η μία ράγα οδηγεί σε μια ομάδα ας πούμε 5 ανθρώπων και η άλλη ράγα σε έναν άνθρωπο. Εάν δεν κάνετε τίποτα, το τραίνο θα οδηγηθεί και θα σκοτώσει τους 5 ανθρώπους. Εάν όμως γυρίσετε το διακόπτη, το τραίνο θα οδηγηθεί και θα σκοτώσει τον έναν άνθρωπο. Τι κάνετε;
Μια άλλη μορφή του προβλήματος, θέλει αντί για μια δεύτερη ράγα που οδηγεί σε έναν άνθρωπο, να έχουμε έναν μεγαλόσωμο άντρα που αν τον σπρώξετε στις ράχες, το σώμα του θα εμποδίσει το τραίνο να χτυπήσει και να σκοτώσει την ομάδα των 5 ανθρώπων. Σε αυτήν την περίπτωση πώς ενεργείτε; Εάν πριν επιλέξατε να οδηγήσετε το τραίνο στη ράγα με τον έναν άνθρωπο, το λογικό επακόλουθο είναι να επιλέξετε να σπρώξετε και τον μεγαλόσωμο άνθρωπο στις ράγες...
Το νοητικό αυτό πείραμα δείχνει πόσο σύνθετο είναι το ζήτημα της ηθικής, όταν επιπλέον έχουμε να κάνουμε και με το θάνατο άλλων ανθρώπων αλλά και τη διαφορά του «αφήνω κάποιον να πεθάνει» ή «τον σκοτώνω εγώ». Σημαντικές είναι οι προεκτάσεις του ζητήματος στις κοινωνίες μας, την ατομική αλλά και συλλογική συμπεριφορά, τους νόμους, την πολική και τον πόλεμο.
Το πείραμα του διαχωρισμού του εγκεφάλου
Ας θεωρήσουμε ότι έχουμε τελειοποιήσει την επέμβαση μεταμόσχευσης εγκεφάλου. Γιατροί αφαιρούν τον εγκέφαλό σας, τον διαχωρίζουν στα δύο και το κάθε μισό τοποθετείται σε έναν κλώνο σας. Οι δύο ασθενείς ξυπνούν, έχουν τις μνήμες σας και σκέφτονται και νιώθουν σαν να είστε… εσείς. Τώρα πλέον, υπάρχουν δύο άνθρωποι που ισχυρίζονται πως είστε εσείς. Είναι αλήθεια αυτό; Υπάρχουν πράγματι δύο «εσείς» ή από τη στιγμή του διαχωρισμού έχετε οριστικά και αμετάκλητα χαθεί;
Το παραπάνω νοητικό πείραμα επινόησε ο φιλόσοφος Ντέρεκ Πάρφιτ, ο οποίος ασχολήθηκε με τη συγκρότηση της Ταυτότητας και εξέφρασε αμφιβολίες για το κατά πόσον ισχύει η θεωρία μιας σταθερής ταυτότητας στο πέρασμα του χρόνου.
Εγκέφαλος… σε βάζο
Σκεφτείτε πως είστε ένας εγκέφαλος δίχως σώμα, μέσα σε ένα δοχείο. Το κείμενο που διαβάζετε αυτή τη στιγμή, οι εικόνες που βλέπετε, ό,τι νιώθετε, είναι στην πραγματικότητα το αποτέλεσμα ενός πανίσχυρου υπολογιστικού προγράμματος που όντας συνδεδεμένο με τον εγκέφαλο στο δοχείο, μπορεί να κατασκευάζει στην εντέλεια προσομοιώσεις του έξω κόσμου και κατόπιν να τις στέλνει υπό την μορφή ηλεκτρικών σημάτων στον εγκέφαλο. Κι εδώ έρχεται το ερώτημα: Εάν δεν μπορείτε να είστε 100% σίγουρος πως δεν είστε ο εγκέφαλος στο δοχείο, τότε πώς μπορείτε να αποκλείσετε την πιθανότητα ότι όλες οι πεποιθήσεις για τον εξωτερικό κόσμο είναι ψευδείς. Ή διαφορετικά, πώς μπορείτε να απορρίψετε το ενδεχόμενο ότι αυτό είναι πραγματικά η ουσία της ύπαρξής σας;
Για να το θέσουμε και αλλιώς, σκεφτείτε το ως εξής: Εάν θεωρήσουμε ότι «Χ» είναι κάθε πίστη ή ισχυρισμός για τον έξω κόσμο, όπως π.χ. ότι το χιόνι είναι άσπρο, τότε:
- Εάν γνωρίζω ότι «Χ», τότε ξέρω πως δεν είμαι ένας εγκέφαλος σε βάζο.
- Δεν γνωρίζω ότι δεν είμαι εγκέφαλος σε βάζο.
- Επομένως, δεν γνωρίζω ότι «Χ».
Το νοητικό πείραμα αυτό, είναι ουσιαστικά μια μοντέρνα εκδοχή του φιλοσοφικού ζητήματος με την καθολική αμφιβολία που διατύπωσε ο φιλόσοφος Ρενέ Ντεκάρτ, χρησιμοποιώντας ως παράδειγμα έναν «κακό δαίμονα» ο οποίος συστηματικά μας εξαπατά.
Σε όσους θυμίζει κάτι από… «Μάτριξ», πολύ καλά κάνει, διότι πάνω σε αυτό το πρόβλημα βασίστηκε η διάσημη ταινία.
Το δωμάτιο της Μαίρης
Η Μαίρη είναι παγκοσμίου κλάσης επιστήμονας. Γνωρίζει κάθε λεπτομέρεια για το ζήτημα του χρώματος, από άποψη φυσικής, χημείας και νευροφυσιολογίας. Ωστόσο, έχει μία και μόνο μία έλλειψη: Έχει πραγματοποιήσει όλη της την έρευνα σε ένα ασπρόμαυρο δωμάτιο.
Μια μέρα, η Μαίρη βγαίνει από τον ασπρόμαυρο αυτό χώρο και για πρώτη φορά στη ζωή της βλέπει χρώματα. Δεν μαθαίνει τίποτα που δεν γνώριζε. Ήξερε τα πάντα από πριν. Παρόλα αυτά, η άμεση εμπειρία της, της προσδίδει άραγε επιπλέον γνώσεις;
Εμπνευστής του παραπάνω νοητικού πειράματος είναι ο Φρανκ Τζάκσον, ο οποίος το παρουσίασε στη μελέτη του με τίτλο «Τι δεν γνωρίζει η Μαίρη», όπου καταπιάνεται με ένα από τα βασικότερα προβλήματα της φιλοσοφίας: Τι είναι γνώση; Τι σημαίνει ότι «ξέρω κάτι».
Το σπήλαιο του Πλάτωνα
Το πιο διάσημο ίσως νοητικό πείραμα δεν είναι άλλο από την περίφημη αλληγορία του σπηλαίου που δίνει ο Πλάτωνας στην «Πολιτεία» του. Στόχος του μεγάλου φιλοσόφου είναι να μιλήσει για το εάν οι αισθήσεις μας αρκούν για να προσεγγίσουμε την Αλήθεια.
Μια ομάδα ανθρώπων, λέει ο Πλάτωνας, ζουν αλυσοδεμένοι σε ένα σπήλαιο για ολόκληρη τη ζωή τους, δίχως να μπορούν να στρέψουν το κεφάλι τους. Το μόνο που βλέπουν είναι ο τοίχος μπροστά τους, ενώ ακούνε -χωρίς όμως να βλέπουν- άλλους ανθρώπους πίσω τους. Εκεί, δηλαδή πίσω τους, καίει επιπλέον μια φωτιά που ρίχνει φως στον τοίχο που βρίσκεται εμπροσθέν τους. Όταν άνθρωποι περνούν μεταξύ τοίχου και φωτιάς, οι σκιές τους διαγράφονται πάνω στον τοίχο, ενώ οι δεσμώτες ακούνε μόνο μια υπόκωφη ηχώ. Η μόνη πραγματικότητα για αυτούς είναι οι σκιές!
Κατόπιν, κάποιοι απελευθερώνονται από τα δεσμά. Βλέπουν τη φωτιά και τα αντικείμενα που σχημάτιζαν τις σκιές. Βρίσκουν έναν τρόπο να βγουν από το σπήλαιο, στο φως του ήλιου. Τα μάτια τους δυσκολεύονται να προσαρμοστούν στο δυνατό φως, όμως σταδιακά γνωρίζουν τον πραγματικό κόσμο. Εάν αποφασίσουν να ξαναμπούν στη σπήλια, τα μάτια τους θα προσαρμοστούν ξανά στο σκοτάδι. Εάν επιπλέον επιχειρήσουν να εξηγήσουν την πραγματικότητα στους άλλους κρατούμενους, ενδεχομένως να αντιμετωπιστούν ως τρελοί και να δεχτούν το μίσος και την οργισμένη αντίδρασή τους. Τι πρέπει να κάνουν λοιπόν, ρωτάει ο μεγάλος φιλόσοφος και δίνει ο ίδιος την απάντηση: όσοι ελευθερώθηκαν είναι οι φιλόσοφοι κι αυτοί έχουν χρέος να επιστρέψουν πίσω και να διδάξουν και τους υπόλοιπους
Σε μια εποχή που το μυαλό μας δέχεται βροχή γκρίζων και ίσως μαύρων ειδήσεων τα Νέα Καλά Μαντάτα είναι ένα blog με χιλιάδες άρθρα ενδιαφέροντα ,χρήσιμα και προ πάντων ευχάριστα προς ανάγνωση. Κάνοντας απλώς ένα κλικ διαβάζεις κάτι ευχάριστο και ενδιαφέρον χωρίς να κατευθύνεσαι σε ένα λαβύρινθο παραθύρων! Απλά δοκιμάστε μας και σίγουρα θα γίνουμε καθημερινή σας συνήθεια και η ευχάριστη παρέα σας!
Γίνετε φίλοι μας στο facebook //www.facebook.com/NeaKalaMantata?ref=hl ή ακολουθήστε μας στο Twitterhttps://twitter.com/NeaKalaMantata . Σας ευχαριστούμε!
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου